De liturgie van de hemel (V)

In eerdere korte postings over de liturgie van de kerk, zei ik:

1. De liturgie van de tempel in het oude testament was een reflectie van de liturgie in de hemel.
2. De blik die Johannes in de hemel slaat in het boek Openbaring laat ons een liturgisch gebeuren zien dat erg lijkt op de liturgie van Mozes en op die van de oude kerk.
3. De nieuwe gemeenten die ontstonden hadden allerlei liturgische kenmerken. Het Nieuwe Testament reikt ons overigens geen hapklare liturgie voor christelijke erediensten aan.

Een volgende punt dat ik hier wil maken is het eigenaardige gegeven dat in alle delen van het Romeinse rijk en daarbuiten liturgieën ontstonden in de oude kerk die enorm op elkaar leken, en die tegelijk nogal wat kleine verschillen vertoonden.

Zo ontstond er een liturgie in Rome, in Antiochie, in Alexandrië, in Constantinopel. En dat zonder dat er daarover synodes werden gehouden. De verschillen tussen de liturgieën laten zien dat er geen centraal leergezag was dat kerken verplichtte allemaal een identieke liturgie te gebruiken. Maar ondanks het ontbreken daarvan zijn de liturgieën opvallend gelijksoortig.

Heel interessant vind ik de vraag hoe het komt dat overal, ondanks de verschillen in de liturgieën, harmonie over de hoofdlijn van de eredienst ontstond. Ik denk dat de overeenkomsten bewijzen dat er een centraliserend concept aan alle liturgieën ten grondslag lag.

In de door de apostelen gestichte kerken komen we dezelfde liturgische kenmerken tegen die we ook zien in de latere formele liturgieën die zijn vernoemd naar mannen als Gregorius en Chrysostomos; die kregen bekendheid omdat ze de liturgieën wat aanpasten, versimpelden, verbeterden. Ze gebruikten bestaande liturgieën waarvan we eigenlijk niet goed weten hoe die zijn ontstaan.

Zonder centraal kerkelijk gezag (er was in de eerste paar eeuwen echt geen ‘paus’ voor alle christenen) ontwikkelde de liturgie zich in Jeruzalem, Antiochie, Alexandrie, Rome, Constantionopel, ja zelfs bij de Nestoriaanse ketters in Perzie, met opvallende gelijkenis. En in al die liturgieën zijn de hoofdbestanddelen gelijk – zij het dat die soms net wat anders worden verwoord.

En nu mijn stelling...

• De reden waarom de liturgieën die ons door de kerkvaders zijn overgeleverd en die in de oude kerk werden gebruikt (en die tot nu toe in de meeste kerken in min of meer dezelfde vorm worden gebruikt) zo op elkaar lijken, is omdat die oude kerk er altijd van uitging dat de inhoud van hun liturgie en de samenhang van de liturgie een apostolisch karakter hadden. Er was dus grote terughoudendheid in het doen van aanpassingen. De kerk geloofde dat de hoofdlijnen van de liturgie teruggaan op de tijd van de apostelen.

En als uitsmijter mijn vraag:

• De apostelen verkondigden dat de liturgie van Mozes gemaakt was op basis van het hemelse voorbeeld. Is het dan denkbaar dat ze voor de eredienst van de gemeenschap van volgelingen van Jezus niet naar dat 'hemelse voorbeeld' hebben gekeken? In het boek Johannes hadden ze daarvan het grote voorbeeld, maar ook zonder dat voorbeeld van het boek Johannes: het ligt voor de hand dat ze een liturgie gebruikten die aansloot bij de tempeldienst (en bij de synagoge?), om de simpele reden dat die tempeldienst was ingericht naar dat hemelse voorbeeld.

Is dat te bewijzen? Ik denk van niet. Zijn er heel sterke aanwijzingen voor? Ja, ik denk dat ik die heb gegeven.