dinsdag 4 januari 2011

De liturgie van de hemel (V)

In eerdere korte postings over de liturgie van de kerk, zei ik:
  1. De liturgie van de tempel in het oude testament was een reflectie van de liturgie in de hemel.
  2. De blik die Johannes in de hemel slaat in het boek Openbaring laat ons een liturgisch gebeuren zien dat erg lijkt op de liturgie van Mozes en op die van de oude kerk.
  3. De nieuwe gemeenten die ontstonden hadden allerlei liturgische kenmerken. Het Nieuwe Testament reikt ons overigens geen hapklare liturgie voor christelijke erediensten aan.
Een volgende punt dat ik hier wil maken is het eigenaardige gegeven dat in alle delen van het Romeinse rijk en daarbuiten liturgieën ontstonden in de oude kerk die enorm op elkaar leken, en die tegelijk nogal wat kleine verschillen vertoonden.

Zo ontstond er een liturgie in Rome, in Antiochie, in Alexandrië, in Constantinopel. En dat zonder dat er daarover synodes werden gehouden. De verschillen tussen de liturgieën laten zien dat er geen centraal leergezag was dat kerken verplichtte allemaal een identieke liturgie te gebruiken. Maar ondanks het ontbreken daarvan zijn de liturgieën opvallend gelijksoortig.

Heel interessant vind ik de vraag hoe het komt dat overal, ondanks de verschillen in de liturgieën, harmonie over de hoofdlijn van de eredienst ontstond. Ik denk dat de overeenkomsten bewijzen dat er een centraliserend concept aan alle liturgieën ten grondslag lag.

In de door de apostelen gestichte kerken komen we dezelfde liturgische kenmerken tegen die we ook zien in de latere formele liturgieën die zijn vernoemd naar mannen als Gregorius en Chrysostomos; die kregen bekendheid omdat ze de liturgieën wat aanpasten, versimpelden, verbeterden. Ze gebruikten bestaande liturgieën waarvan we eigenlijk niet goed weten hoe die zijn ontstaan.

Zonder centraal kerkelijk gezag (er was in de eerste paar eeuwen echt geen ‘paus’ voor alle christenen) ontwikkelde de liturgie zich in Jeruzalem, Antiochie, Alexandrie, Rome, Constantionopel, ja zelfs bij de Nestoriaanse ketters in Perzie, met opvallende gelijkenis. En in al die liturgieën zijn de hoofdbestanddelen gelijk – zij het dat die soms net wat anders worden verwoord.

En nu mijn stelling...
  • De reden waarom de liturgieën die ons door de kerkvaders zijn overgeleverd en die in de oude kerk werden gebruikt (en die tot nu toe in de meeste kerken in min of meer dezelfde vorm worden gebruikt) zo op elkaar lijken, is omdat die oude kerk er altijd van uitging dat de inhoud van hun liturgie en de samenhang van de liturgie een apostolisch karakter hadden. Er was dus grote terughoudendheid in het doen van aanpassingen. De kerk geloofde dat de hoofdlijnen van de liturgie teruggaan op de tijd van de apostelen.
En als uitsmijter mijn vraag:
  • De apostelen verkondigden dat de liturgie van Mozes gemaakt was op basis van het hemelse voorbeeld. Is het dan denkbaar dat ze voor de eredienst van de gemeenschap van volgelingen van Jezus niet naar dat 'hemelse voorbeeld' hebben gekeken? In het boek Johannes hadden ze daarvan het grote voorbeeld, maar ook zonder dat voorbeeld van het boek Johannes: het ligt voor de hand dat ze een liturgie gebruikten die aansloot bij de tempeldienst (en bij de synagoge?), om de simpele reden dat die tempeldienst was ingericht naar dat hemelse voorbeeld.
Is dat te bewijzen? Ik denk van niet. Zijn er heel sterke aanwijzingen voor? Ja, ik denk dat ik die heb gegeven.

7 opmerkingen:

Jaap zei

Natuurlijk heeft men gekeken naar wat in de bijbel over liturgische zaken wordt gezegd. Hiernaast lijkt het mij ook logisch dat men in gesprek, per correspondentie of door elkaars diensten te bezoeken als men op reis ging het één en ander van elkaar heeft overgenomen. Christenen zijn altijd met elkaar verbonden geweest, dus is het logisch dat er grote overeenkomsten zijn.

Bovendien had men vanaf het begin van het christendom diensten en dus liturgie. Het christendom had dus al enige vorm toen het zich nog niet verspreid had, dus is het logisch dat men deze vorm enigszins heeft aangehouden bij de verspreiding van het christendom.

Verder denk ik dat het ook een rol speelt dat een mens hecht aan de liturgie waar men mee bekend is geraakt en veranderingen daarom niet zo snel doorgevoerd werden (misschien niet eens primair omdat men dan van het apostolische af zou wijken).

Paul Miller zei

Mooie studie Jos.
Zo op papier kan ik er goed mee leven. Wel denk ik dat het priesterschap van de gelovigen onder druk staat in sterk liturgische kerken en diensten.
Je kunt ook stellen, en evenmin bewijzen natuurlijk, dat de eerste christelijke gemeenschappen heel vrij waren, profetisch en charismatisch, maar dat men na het overlijden van de apostelen en interne strijd en onzekerheden (daarvan zie je ook tal van sporen in het NT), al gauw terugviel in vormen en gebruiken om 'de boel bij elkaar te houden'.
Ik zag dat je meedeed bij die discussie op de blog van Jos Douma onlangs. Hij schrijft ook mooie dingen over de VGK, maar uit één heldere reactie van een kenner van de vrijgemaakte traditie kom je er ontnuchterend snel achter dat er inderdaad soms op gruwelijke poppenkast wordt gespeeld.
Dat liturgische kan ook iets academisch elitairs hebben. Deftig praten in lange volzinnen. Leuk als je die stijl beheerst, maar is dat altijd contextueel verantwoord?

Klaas zei

Ben nu eigenlijk wel inhoudelijk benieuwd geworden naar de overeenkomsten en verschillen in de liturgieën van de vroege kerk. Kun je daarvoor nog wat leesvoer aanreiken? Liefst online natuurlijk ;-)

gert zei

Hoi Jos ik ben als "amateur kunstschilder/pasteltekenaar" wel benieuwd waar ik die mooie afbeeldingen die je steeds laat zien kan vinden.

Die mag je eg niet voor jezelf houden!

Paul Miller zei

O, geen reactie, was ik soms te kritisch? Zal het goed met je maken. Deze link: http://www.zingeninengeland.nl/#home Hou je van zingen, zing dan mee!

Overigens heb ik uit een serieuze historische studie (nee, niet baanbrekend en ook nog eens evangelisch) begrepen, dat de eerste christengemeenten sterke elementen in zich hadden van profetisch-charismatische bevlogenheid. Maar op zeker moment doofde het eerste vuur.
Ik geloof wel in het nut van goed geschoolde voorgangers en priesters [d.w.z. Angikaanse :-)], maar die moeten niet de show willen gaan stelen, de baas gaan spelen of sterke neigingen vertonen 'to lord it over'.
Ach, het is maar een mening...

Unknown zei

Wat zeg je dat mooi, Sjak. Ik ben het helemaal met je eens man. Moet ik dan elke keer liturgisch 'amen' roepen?

Paul Miller zei

Nee, dat hoeft niet.
Was even vergeten dat we het inderdaad vaak eens zijn met elkaar. Ook al probeer ik natuurlijk regelmatig strategisch te counteren. :-)

Ik heb door de jaren heen meer sympathy gekregen voor het liturgische, maar (te) veel herhaling vind ik wel moeilijk soms. Ik bezocht voor een tijdje 's midddags de Anglikaanse Kerk op de Groenburgwal in Amsterdam. Dat was een vrij korte liturgie, met doorgaans een mooie preek. Het gaat begrijp ik bij de liturgie ook om het inslijpen. Een graduele denk- en gedragsverandering bewerkstelligen. Dat is op zich wel mooi. Dus minder pieken en dalen, maar gestage groei omhoog. Ik denk dat dat in de praktijk goed werkt.
Alleen..., als je niet tot een hechte geloofsgemeenschap behoort, of een etnische clan, dan staat dat wel errug haaks op de dominante (entertainment) cultuur. Het blijft m.i. dus moeilijk om één ideaal model te hebben, voor diverse verschillende contexten.