Het avondmaal is meer dan een 'gedachtenismaal'

De Patristiek (studie van de kerkvaders) blijft me boeien, en het doet me genoegen dat ik over de kerkvaders een reeks lessen mag verzorgen aan de Alexandria School of Theology. Tot mijn schrik merk ik dat er geen Arabische versie van de Apostolische Vaders (ca. 90-160 na Chr.) te krijgen is. Afijn, lossen we op. Uitgeven dit jaar!

Door mijn voorbereidingen kwam ik mijn geliefde kerkvader Ignatius weer eens tegen, en vooral diens opvattingen over de Eucharistie vind ik zeer opmerkelijk. U wellicht niet, maar ik kom uit een achtergrond waar het avondmaal vooral enorm laagkerkelijk wordt benaderd. Het wordt als gedachtenismaal gezien; het helpt je aan Christus en diens dood te denken, maar dat is het dan ook vooral – een geheugensteuntje.

Ignatius was bisschop in Antiochie – nu een Syrische havenstad. Hij hoorde bij de tweede generatie kerkleiders na de apostelen van het Nieuwe Testament. Hij kende misschien sommige van die apostelen persoonlijk. Zeker is dat hij bisschoppen kende die (enkele van de) apostelen zelf had ontmoet, zoals bisschop Polycarpus.

Wat zegt Ignatius dan over het avondmaal? Hij noemt dat de Eucharistie, de Dankzegging. Maar what’s in a name. Belangrijker is hoe hij erover spreekt.

Ignatius was op weg naar Rome om gedood te worden in de arena, omstreeks het jaar 110 na Chr. Hij werd door tien Romeinse soldaten naar Rome gebracht via Asia (wat nu Turkije is) en Filippi in Griekenland. Onderweg ontmoette hij veel kerkleiders die hun locale problemen met hem deelden. Een van de grootste zorgen was de ketterij van het Docetisme, een gnostische stroming die nogal invloed op de kerk had.

Docetisten geloofden dat Jezus een schijnlichaam had. (docetisme komt van Gr: dokein, ‘schijnen’) In overeenstemming met Grieks-filosofische stromingen konden deze lui niet geloven dat Jezus een normaal mens was. Geest en stof kunnen toch niet mengen? De eeuwige God kan toch niet echt mens van vlees en botten worden, met, God verhoede het, de noodzaak van naar het toilet te moeten?

Voor deze docetisten was de viering van de Eucharistie ondenkbaar. Ze deden er niet aan mee omdat het de tastbare lichamelijkheid van Jezus Christus onderstreepte. Als de Eucharistie alleen een gedachtenismaal was, kon dat probleem makkelijk uit de wereld geholpen. Ignatius had dan kunnen zeggen: “We eten en drinken brood en wijn om aan Jezus te denken, maar dat zegt verder niets over de werkelijkheid of onwerkelijkheid van het lichaam van Jezus.” Maar Ignatius deed dat niet. Blijkbaar leerde de oude kerk iets anders over brood en wijn. Dit is wat Ignatius aan de kerk in Smyrna schrijft:

Zelfs de hemelse wezens en de heerlijkheid van de engelen en de heersers, zowel zichtbare als onzichtbare, zijn onderworpen aan het oordeel als ze niet geloven in het bloed van Christus. […] Ze onthouden zich van de Eucharistie en gebed omdat ze weigeren te erkennen dat de Eucharistie het vlees is van onze redder Jezus Christus, die leed voor onze zonden en die de Vader in zijn goedheid deed opstaan. (Ign, Smyrna 6:1-2)

Aan de gemeente in Filadelfia schrijft Ignatius dat deze ketters en scheuringmakers zichzelf losmaken van het Koninkrijk van God. Zulke mensen scheiden zich af van het lijden van Christus en van de Heilige Eucharistie:

[...] allen die aan God en Jezus Christus toebehoren zijn met de bisschop, en allen die zich bekeren en de eenheid van de Kerk binnentreden zullen aan God behoren, zo dat ze leven in overeenstemming met Jezus Christus. Laat u niet misleiden, broeders en zusters; als iemand een scheuringmaker volgt, dan zullen die het koninkrijk van God niet beërven. Als iemand vreemde ideeën heeft, maken ze zich daarmee los van het lijden. Ziet er daarom op toe deel te hebben in de ene Eucharistie (want er is één vlees van onze Heer Jezus Christus, en één beker die leidt tot eenheid door zijn bloed; er is één altaar, net zoals er één bisschop is, samen met de raad van priesters en de diakenen, mijn mede dienstknechten. (Ign, Philadelphia 3:2-4:1)

De eenheid van de kerk rond de juiste bisschop is voor Ignatius dus het sine qua non van het vieren van de Eucharistie en van verbonden zijn met het lijden van Christus. En als dat er niet is, dan is er ook geen eeuwig heil. Ignatius, staande in de traditie van de apostelen, gaat blijkbaar uit van een zeer nauwe band tussen het lijden van Christus, de Eucharistie, en eeuwig heil. Vandaar dat voor Ignatius het vieren van de Eucharistie van eminent belang is:

U allen, [...] komt bij elkaar [...] opdat u de bisschop en de raad van priesters zult gehoorzamen met een onverstoord gemoed, brekende het ene brood dat het medicijn voor onsterfelijkheid is, het tegengif dat we nemen omdat we niet sterven maar voor eeuwig leven in Jezus Christus. (Ign, Efeziers 20:2)

Voor deze kerkleider die zelf fysiek werd vervolgd en uiteindelijk gedood, was het van groot belang om te geloven in de fysieke realiteit van het lichamelijke lijden van Christus en evenzo in diens fysieke opstanding; waarom zou Ignatius anders zelf fysiek moeten lijden? De fysiekheid van Christus komt voor Ignatius tot uitdrukking in de tastbaarheid van de Eucharistie. Het woord ‘gedachtenismaal’ komt niet bij hem op. De Eucharistie zelf is het medicijn voor onsterfelijkheid. God biedt dat medicijn aan, en Ignatius adviseert de gelovigen om dit zoveel mogelijk te gebruiken.