St Cyrillus' preek over verzoeking in de woestijn

Vanavond geef ik aan 15 lui les over de Egyptische kerkvader St Cyrillus, hier in Egypte bekend als Anba Kirollos (376-444). Hij was de meest uitgesproken kerkvader op het Oecumenische Concilie van Efese (431). In die tijd was Alexandrië de belangrijkste stad van het Romeinse Rijk.

Met de studenten lees ik een preek van Cyrillus over de verzoeking van Jezus in de woestijn; de kerkvader preekte hierover naar aanleiding van Lukas 4. Deze preek is in het bezit van het British Museum in London. In 1842 kreeg dat museum de hele prekenserie van Cyrillus over Lukas in bezit, in totaal 156 preken.

Cyrillus was vooral een groot bestrijder van Nestorius, de Oostromeinse theoloog die meende dat Maria een gewoon mens baarde, en dat de Goddelijke Geest in hem kwam wonen als in een tempel. Cyrillus speelde de voornaamste rol in de kerkelijke afkeuring van die leer van Nestorius. In de preek over de verzoeking van Jezus in de woestijn komt dit thema behoorlijk aan bod.

Cyrillus onderstreepte dat Jezus de manifestatie was van ‘het eniggeboren Woord van God, van hem die gelijk is aan God in heerlijkheid, die deelt in zijn troon, die straalt in volmaakte gelijkheid aan hem...’ Deze Zoon van God ‘nam de vorm van een slaaf, en werd gelijk aan een mens...’ Jezus is dus zowel 100% God als 100% mens.

Maar dan de verzoeking in de woestijn. Bij zijn doop ontving Jezus de Heilige Geest, en hij werd door die Geest naar de woestijn geleid. Voor Cyrillus is het van groot belang om te onderstrepen dat ‘hij de eerste was die de Geest ontving, hoewel hijzelf de gever van de Geest’ was. Waarom ontving hij dan toch de Geest? ‘opdat deze waardigheid en de genade van de gemeenschap met de Heilige Geest ons zou bereiken via hem’. Dat Jezus de Geest ontving was dus niet omdat hij dat zelf nodig zou hebben, maar had met de heilseconomie te maken.

Jezus werd in de woestijn 'geleid'. Cyrillus heeft moeite met dat werkwoord ‘geleid’ en wil het ook niet in zijn prima facie betekenis accepteren. Hij legt uit dat het woord ‘geleid’ niet hoeft te betekenen dat een ander Jezus zou leiden. Hij besloot zelf om te gaan.

Waarom ging Jezus eigenlijk naar de woestijn? ‘Op wat voor manier zou het hem goed zijn om te kiezen in de woestijn te leven?’ Niets natuurlijk, zegt Cyrillus, want ‘er is geen enkel goed ding waar hij behoefte aan had’. Christus had volgens de kerkvaders geen behoefte aan vasten. Nu moeten we even bedenken dat voor de kerkvader vasten in de eerste plaats bedoeld was ‘als een heel nuttige gewoonte om de zonden af te doen sterven’. Daaraan had Jezus natuurlijk geen behoefte. Waarom vastte Jezus dus wel?

Hij plaatst als voorbeeld zijn daden voor ons, en hij stelt een model vast voor het betere en meer bewonderenswaardige soort leven dat onder ons wordt beoefend, ik bedoel dat van de heilige monniken. [...] Hij werd eerst gedoopt en gevuld met de Heilige Geest, en hij trok zich in de woestijn terug, en [vastte], om op die manier een patroon aan ons voor te houden.

Er staat in het verhaal van Lukas ook dat Jezus na 40 dagen honger kreeg

Maar hij is het zelf die de hongerigen voedsel geeft, en hij is zelf het brood dat uit de hemel neerdaalde, en hij geeft leven aan de wereld, als degene door wie alle dingen bestaan. Maar omdat het, aan de andere kant, nodig was dat hij die onze armoede niet heeft geweigerd zich ook niet zou terugtrekken uit welke menselijke toestand dan ook, stemde hij er mee in dat zijn vlees de natuurlijke bevoorrading nodig zou hebben. Vandaar de woorden: "hij kreeg konger". Het was niet nadat hij voldoende gevast had, en hij door zijn goddelijke kracht had gezorgd dat zijn vlees niet verzwakte – hoewel hij geen vlees en drinken nuttigde – dat hij ternauwernood aan het einde toestond dat hij de natuurlijke gevoelens had.

Waarom deed Jezus dat? Zodat hij ‘zou worden erkend als God en mens in dezelfde persoon, zowel superieur aan ons in zijn goddelijke natuur, en in zijn menselijke natuur als onze gelijke.

Cyrillus heeft de duivel er vervolgens van langs omdat die suggereert dat Jezus de hulp van de engelen van God nodig zijn hebben. De Psalm die de duivel citeert gaat helemaal niet over de Christus; alsof de Heer engelen nodig zou hebben. Dezelfde Psalm zegt ook dat de Allerhoogste zijn toevlucht is. Alsof Jezus het nodig had om dat te doen. Hij was zelf de Allerhoogste. Cyrillus reageert hiermee op een manier van exegese van Arianen of Nestorianen, die daarmee aantonen dat Jezus op aarde niet God zelf was. Maar ‘de Zoon is in alle dingen gelijk aan de Vader’, zegt Cyrillus. ‘De redder is zelf de allerhoogste, de toevlucht voor allen.’

In de context van de strijd met Arius’ en Nestorius’ volgelingen kan ik me voorstellen waarom Cyrillus de goddelijkheid van Jezus wilde onderstrepen. Maar hoewel hij herhaaldelijk zegt dat Jezus echt mens werd als wij, lijkt me toch dat hij de menselijkheid van Jezus niet serieus genoeg neemt. Door Jezus voor te stellen als iemand die niet werd verzocht spreekt hij de apostelen tegen. Een mens die geen verzoekingen kent en die niet de hulp van God nodig heeft lijkt me toch beslist geen echt mens. Vandaar dat de Kopten, en vooral de theologische nakomelingen van Cyrillus die nog wat verder gingen, het verwijt kregen dat ze de menselijkheid van Jezus wel erg lieten ondersneeuwen door zijn goddelijkheid. Ze zouden monofysieten zijn, mensen die in de ene natuur van Christus geloven. Iets wat de Kopten hartgrondig ontkennen.