Joseph Kardinaal Ratzinger over Rede en Religie

De Dialectiek van Secularisatie: Over Rede en Religie
Jürgen Habermas en Joseph Ratzinger

Kan de democratische constitutionele staat vanuit zijn eigen bronnen de normatieve vooronderstellingen van zijn bestaan vernieuwen? In een lezing ‘Pre-politieke fundamenten voor de democratische constitutionele staat’ van 19 januari 2004 probeerde Jürgen Habermas op die vraag een antwoord te geven. Zijn ‘tegenspeler’ die dag was aartsbisschop Joseph Ratzinger, nu paus Benedictus XVI, die Habermas pareerde met een eigen toespraak, getiteld ‘Wat de wereld bijeen houdt; de pre-politieke morele fundamenten van een vrije staat.’ [Jürgen Habermas and Joseph Ratzinger, The Dialectics of Secularization; on Reason and Religion (Ignatius Press: San Francisco, 2006)]

Ratzinger begint met de vraag te stellen, hoe culturen die elkaar ontmoeten, een ethische basis kunnen vinden om hun relatie op het juiste pad te leiden; dat is nodig om een gezamenlijke structuur te bouwen die machtsmisbruik temt en die een verantwoordelijke legale orde oplegt aan het gebruik van macht. (p. 55).

Een nieuw ethisch bewustzijn is nodig, en dat komt volgens Ratzinger niet voort uit academische debatten. Maar omdat juist de academische wereld heeft gezorgd voor de instorting van een gezamenlijk ethisch bewustzijn, moet die wel een rol spelen bij herstel. Vooral de filosofie moet de individuele academische disciplines begeleiden om te zorgen dat die niet prematuur zekerheden poneren over de mens, waar hij vandaan komt, en wat zijn doel is. (p. 57)

Volgens Ratzinger is het van groot belang dat elke samenleving elke mogelijke verdachtmaking die er zou kunnen zijn over de wet en zijn regelingen, overwint. Alleen zo kan vrijheid worden ervaren als vrijheid die met alle anderen wordt beleefd. (p. 58) Democratie is het beste politieke systeem omdat het is gebaseerd op de gezamenlijke samenwerking bij het uitwerken van de wet voor het juiste bestuur van het gebruik van macht.

Maar er blijft een vraag over: Als een absolute meerderheid een minderheid (religieus, of raciaal) onderdrukt door onethische wetten, kunnen we dan toch van ‘recht’ spreken? De vraag is dus, wat de ethische fundamenten van de wetgeving zijn. Zijn er onvervreemdbare ethische waarden, of wetten, die aan elke meerderheidsbeslissing ten grondslag horen te liggen? In de moderne tijd hebben we mensenrechten geformuleerd waaraan alle wetten getoetst moeten worden. (p. 60) We zijn het er dus over eens dat er ‘self-subsistent’ waarden zijn die voortkomen uit het mens-zijn van de mens, en die zijn onvervreemdbaar. (p. 61)

Ratzinger legt nadruk op het probleem van Islamitische terreur. ‘Hoe kunnen we erin slagen om, van binnenuit, deze nieuwe ziekte van de mensheid te elimineren?’ (p. 63) Vooral dat terroristen menen dat ze de morele legitimiteit aan hun kant hebben, vindt Ratzinger schokkend. De vraag die hij stelt is, of deze terreur niet bewijst dat religie als zodanig niet tot intolerantie en daden van geweld leidt. ‘Is religie een genezende en reddende kracht? Of is het niet eerder een archaische en gevaarlijke kracht?’ Moet religie dus niet onder bewaking van de rede worden gesteld? En zo ja, door wie? (p. 64)

Ratzinger legt vervolgens uit dat ook de rationaliteit een gevaar kan zijn. De mens kan zich nu, bij wijze van spreken, in reageerbuisjes reproduceren, waarmee hij een product van zichzelf en niet langer van de natuur of van God is. Wat geheel met de rede wordt ontwikkeld is dus ook een gevaar. (p. 65) Hij noemt in dit verband ook de atoombom als product van de menselijke rede. Moet de rede dus onder toezicht worden geplaatst? Zo ja, door wie of wat? (p. 66)

Of moeten misschien religie en rede elkaar wederkerig beperken en elkaar herinneren aan waar de begrenzingen liggen, en daardoor [elkaar tot een] positief pad bemoedigen? (p.66)

De Europese geschiedenis kende twee belangrijke breuken aan het begin van de moderne periode. De eerste was de ontdekking van Amerika, en daarmee van een buiten het christendom staand heidendom. Dit leidde tot het besef dat anderen dan Christenen ook wetten kenden, en dat aan zowel de christelijke wetten als aan de heidense, een ius gentium vooraf gaat. (p. 68)

De tweede breuk was die van het uiteenvallen van het christendom, waardoor wetten moesten worden vastgesteld die geldigheid hadden voor alle groepen christenen. De bronnen van de wet moesten dus aan het dogma voorafgaan. Men zocht die in het idee van een natuurlijke wet, gelegen in de natuur en de rede. (p. 69)

Die natuurlijke wet is vooral in de Katholieke kerk de basis geworden voor het gesprek met de seculiere samenleving en met andere geloofsgemeenschappen in de zoektocht naar wat we met elkaar gemeen hebben en op zoek naar een gezamenlijke ethische basis in de seculiere, pluriforme samenleving. Volgens Ratzinger is dit als instrument niet langer behulpzaam omdat het idee van een natuurlijk recht gebaseerd is op de vooronderstelling dat de natuur rationeel is. Met de overwinning van de evolutietheorie, is die vooronderstelling gekapseisd. (p. 69) Alleen het idee van mensenrechten is overgebleven van het concept van natuurlijk recht. Die zijn volgens Ratzinger ondenkbaar zonder de vooronderstelling dat de mens als mens rechten heeft en dat hij in zijn wezen in zichzelf waarden en normen herbergt die moeten worden ontdekt – niet bedacht. (p. 71)

Ratzinger wijst er op dat we die mensenrechten misschien moeten versterken door ook een leer van de mensenplichten en van de mensenbeperkingen vast te stellen. (p. 71)

Bij het beantwoorden van de basisvragen over het menselijk bestaan, is de interculturele dimensie onontbeerlijk, zegt Ratzinger. Die discussie kan niet alleen plaatsvinden binnen de westerse christelijke traditie of binnen de westerse rationele traditie. (p. 73)

Ratzinger benadrukt vervolgens dat binnen de afzonderlijke culturen geen uniformiteit meer bestaat – ze worden allemaal gekenmerkt door diepe spanningen tussen hun eigen culturele tradities. Dat is waar voor de Westerse wereld,maar evengoed voor de wereld van de Islam en het Hindoeïsme/Boeddhisme. (pp. 73-74)

De christelijke en de rationele tradities zijn de twee westerse tradities die in alle culturen ingang hebben gevonden, maar ze zijn niet de enige. Hij stelt wel de vraag of de Westerse rationele traditie wellicht een exceptionele ontwikkeling is, en een die correctie behoeft. Hij lijkt die vraag bevestigend te beantwoorden. (pp. 75-76)

Het is een feit dat onze seculiere rationaliteit vanzelfsprekend lijkt voor onze eigen ratio, die in het westen is gevormd; maar als rationaliteit loopt het tegen zijn beperkingen aan, als het zichzelf probeert te bewijzen. Het bewijs ervoor is in werkelijkheid verbonden aan specifieke culturele contexten, en het moet erkennen dat het als zodanig niet kan worden gereproduceerd in het geheel van de mensheid. Dit betekent ook dat het dus niet operatief kan zijn in het geheel van de mensheid. (p. 76)

Ratzinger is het in grote lijnen eens met Habermas als die het heeft over de postseculiere samenleving, over de bereidheid om van elkaar te leren, en over de zelfbeperking van beide kanten. Hij komt ook met twee eigen theses. (p. 77) Ten eerste, religies kennen hun eigen ziektebeelden waarvan sommige extreem gevaarlijk zijn. Het is dus nodig om het goddelijke licht van de rede te zien als ‘controlerend orgaan’. Godsdienst moet voordurend toestaan dat het wordt gezuiverd en gestructureerd door de rede. Dat was trouwens ook de visie van de Kerkvaders. (p. 77)

We moeten echter ook zien dat de rede zijn eigen pathologie kent, hoewel de mensheid zich daar niet erg van bewust is. De rede kent een hubris die even gevaarlijk is als die in religie. Vandaar dat de rede zich goed bewust moet zijn van zijn eigen beperkingen, en moet leren luisteren naar de grote religieuze tradities van de mensheid. Als het dat niet doen, wordt het vernietigend. (pp. 77-78)

Ik spreek daarom van een noodzakelijke verbondenheid tussen rede en geloof en tussen rede en religie, die geroepen zijn om elkaar te zuiveren en te helpen. Ze hebben elkaar nodig en moeten die wederzijdse afhankelijkheid erkennen. (p. 78)

Ten tweede, de belangrijkste partners in deze wederzijdse verbondenheid izjn zonder twijfel het christelijk geloof en de westerse seculiere rationaliteit. We moeten dat vaststellen, zonder te vervallen in eurocentrisme. Dat wil echter niet zeggen dat we de inbreng van andere culturen kunnen verwaarlozen. Daarvoor zouden we een hoge prijs betalen. (p. 79)

Het is belangrijk dat beide grote componenten van de westerse cultuur leren om te luisteren en om ook een oprechte verbondenheid met die andere culturen, te aanvaarden. Het is belangrijk om de andere culturen daarin te betrekken in een poging tot meerstemmige verbondenheid, waarin die zelf ook op hun beurt open staan voor de belangrijke complementariteit van rede en geloof, zo dat een universeel process van reinigingen (in het meervoud!) kan voortgaan. (p. 79)

Weekje Dallas en Ft Worth (TX)

Deze maandagmorgen vloog ik naar Fort Worth (TX). Daar moet ik een week lang zoeken naar klanten voor onze TV-plannen in Egypte, en misschien loop ik ook wat lui tegen het lijf die behoefte hebben aan de webdesign en graphic design die we in Egypte (goedkoop!) kunnen doen. Hierbij een kiekje van mij op Schiphol, en van de aankomst op FtW.

Ik logeer bij vrienden in Richardson, Dallas, waar Amazon.com intussen al aardig wat boeken voor me heeft afgeleverd. Leuk om de oogst in ontvangst te kunnen nemen morgenochtend.

Vrees voor Islamitische opstand in Europa neemt af

De britse krant The Guardian heeft een goed artikel over de stand van zaken wat betreft Islam en terreur etc. in Europa. De teneur van het verhaal: er is onder de moslims in West Europa geen groeiende groep die zich tegen de Europese staten keert. Europese moslims staan niet op het punt te radicaliseren o.i.d.

Hier wordt ook on ze Nederlandse Judith Sluiter geciteerd:

In the Netherlands, tension between the majority and the Muslim minority has redefined national politics in the past five years. The threat level last year was raised to the second highest level - in part because of the impact on Muslim communities of the success of the anti-Islamic politician Geert Wilders. Yet even here security services say they see "the activities of homegrown [militant] cells being stable or diminishing because of a lack of leadership, and internal quarrelling". This is the view of Judith Sluiter, of the National Co-ordinator for Counterterrorism agency, who adds: "The appeal of the radicals is declining. In the Moroccan community there is growing resistance to Islamic rejection [of Dutch society]."

The Dutch AIVD intelligence service recently reported that among the country's other main Muslim immigrant community, from Turkey, "resistance to radical Islamic ideologies remains strong ... In the short and medium term, there is no danger these [extreme] religious ideas will find many receptive ears in the Dutch Turkish community".

Voor het hele verhaal moet u hier even klikken.

Spannende dag in het leven van Ferdinand

Vandaag maakte Ferdinand, tegen onze zin, een wandeling naar de tuin van de buren. Wat een consternatie - er kon van alles gebeuren. Maar de buren zijn op vakantie en hebben een flink ommuurde tuin - met het hek op slot. Dus moest Jouke-Thiemo, de dappere held van Stephanie, een flinke klimpartij doorstaan. Niet eenvoudig voor onze computerbroeder die doorgaans probeert meer het intellectuele dan het fysieke aspect van zijn bestaan te ontwikkelen. De fotoreportage laat zien welk een moeite is gedaan. En dat het verhaal gelukkig goed afliep....

Egypte arresteert weer bloggers

Egypte heeft gisteren, 22 juli, drie bloggers gearresteerd. De eerste van hen is Ahmad Abu Khalil, (foto) die bij het aanbreken van de dag uit zijn huis is meegenomen. Veiligheidspolitie brak in zijn huis in en heeft Ahmad meegenomen en zijn boeken geconfisceerd. Van officiele beschuldigingen was geen sprake, en de familie weet niet waar Ahmad naar toe is gebracht. Hij is waarschijnliojk in het hoofdkwartier van de Staatsveiligheid (Amn al-Dawla) in Nasr City, een wijk van Cairo. Ahmad's blog heet Al- Bayareq (lantaarns). Hij noemt zichzelf een 'islamist'.

Twee andere bloggers, Abdel Rahman Ayyash en Magdy Sa'd, zijn gistervaond op het vliegveld van Cairo gearresteerd nadat ze terugkwamen uit Turkije. Ayyash heeft een blog die Abdel Rahman's Blog heet; Magdy schrijft op Yalla Mesh Mohem, wat 'Okee, het geeft niks' betekent.

Via Twitter hebben Egyptische bloggers de arrestaties bekened gemaakt; formeel is er niks van bekend; er zijn ook geen officiele aanklachten. Meer over deze zaak en andere arrestaties van bloggers (een van hen zit al sinds december 2007 vast) is hier te vinden.

Grootvader Willem Ester overleden

Gisteravond, 20 juli, is de vader van Adrienne, Willem Ester, naar zijn hemelse bestemming gegaan.

Hij had zaterdag een hartstilstand, en is niet meer bij bewustzijn geweest. Gisteren hebben we als familie rond zijn bed gestaan, en hem zien heengaan. Daarvoor hadden we als kinderen, aangetrouwde kinderen en kleinkinderen samen God gedankt voor zijn mooie leven, voor wat hij voor ons betekend heeft, en dat hij nu - als een gezond mens - in het Hemelse Jeruzalem mag wandelen, ja hollen. Iets wat hij nooit heeft gekund omdat hij als kind polio heeft gehad. We zullen hem enorm missen. Op deze tamelijk recente foto staat hij samen met zijn vrouw en kinderen. Willem Ester is 79 jaar geworden.

Koningshuis in Nederland: toekomst zit wel snor

Met zulke dochters kan Willem Alexander van Oranje wel vertrouwen dat het snor zit met de toekomst van het koningshuis.... Ze hadden vast een heerlijke tijd samen op het strand. Wat een dames... Maar waarom kijken ze zo angstig? WASGIJ?

Jürgen Habermas over Rede en Religie

Juergen Habermas, een duitse seculiere filosoof, heeft heel belangwekkende dingen gezegd over de rol die geloof in het publieke leven moet spelen. Kijk maar op mijn Redelijk Christelijke blog.

Jürgen Habermas over Rede en Religie

De Dialectiek van Secularisatie: Over Rede en Religie
Jürgen Habermas en Joseph Ratzinger

Kan de democratische constitutionele staat vanuit zijn eigen bronnen de normatieve vooronderstellingen van zijn bestaan vernieuwen? In een lezing ‘Pre-politieke fundamenten voor de democratische constitutionele staat’ van 19 januari 2004 probeerde Jürgen Habermas op die vraag een antwoord te geven. Zijn ‘tegenspeler’ die dag was Kardinaal Joseph Ratzinger, nu paus Benedictus XVI, die Habermas pareerde met een eigen toespraak, getiteld ‘Wat de wereld bijeen houdt; de pre-politieke morele fundamenten van een vrije staat.’ [Jürgen Habermas and Joseph Ratzinger, The Dialectics of Secularization; on Reason and Religion (Ignatius Press: San Francisco, 2006)]

Ik ben wat laat met de inhoud van deze lezingen tot me te nemen, maar wil ze hier graag weergeven omdat ze zo belangwekkend zijn. Habermas houdt, als seculier filosoof, een enorm pleidooi om religieus taalgebruik in het publieke debat te verwelkomen! In een andere bijdrage zal ik de toespraak van Joseph Ratzinger (Paus Benedictus XVI) weergeven. Maar nu eerst Habermas.

Habermas meent dat de seculiere, constitutionele staat zijn rechtvaardiging voldoende baseert op de bronnen van de praktische rede om geen religieuze argumentatie nodig te hebben. Hij heeft genoeg aan de seculiere bronnen van filosofie die in de 17de en 18de eeuw zijn ontwikkeld. (24) Hierin toont hij zich natuurlijk de echt seculiere filosoof.

Hij meent dat in de constitutionele staat geen gezag wordt ontleend aan iets dat aan de wet vooraf gaat. ‘Voor de tijd van grondwetten was de vorst volledig soeverein, maar de overgang heeft geen gat gelaten dat door een even soeverein volk moet worden gevuld, in de vorm van een ethos of een meer of minder homogeen volk.’ (27) Het is voor Habermas genoeg om te constateren dat op basis van wettelijke procedures die uit democratische procedures voortkomen, een systeem van wetten is voortgekomen dat zijn legitimiteit vindt in zichzelf. (self-referential) (27)

Dat gezegd hebbend, erkent Habermas dat er een ander probleem is, namelijk dat van de motivatie van de burgers. Het systeem werkt immers alleen als burgers ook van hun recht op communicatie en participatie gebruik maken, en dat vraagt een toewijding en een motivatie die niet door de wet kan worden opgelegd. Die politieke deugden die de burgers in voldoende mate nodig hebben, komen voort uit de samenleving, niet uit de wet, en die samenleving ‘wordt gevoed door bronnen die spontaan opspringen, bronnen die men “pre-politiek” kan noemen.’ (30-31)

Volgens Habermas zorgt het politieke proces als zodanig zelf ook voor de motivatie van de burgers, door mensen te helpen een juist begrip voor de constitutie te hebben. Hij denkt dat een gezamenlijke vaderlandsliefde, verbonden aan de constitutie, kan worden gevormd en dat die zich, zelfs in de politieke sfeer, kan vernieuwen. (32-33) Daarbij is het volgens hem van belang dat de burgers van elk land begrijpen dat hun constitutie is gegroeid in de geschiedenis van het eigen land.

‘Het cognitieve proces op zichzelf is niet voldoende, als de morele substantie van grondrechten de houding van de mensen moet bepalen (conquer)’, aldus Habermas. (33-34) Een ‘abstracte solidariteit ontstaat alleen onder burgers als de principes van gerechtigheid dieper zijn doorgedrongen in het samenstel van ethische oriëntaties’ in de samenleving. (34)

Maar als de banden in de samenleving breken? Wat als de solidariteit in de samenleving afneemt?

Habermas wijst op de gevolgen van globalisatie en het marktdenken, waardoor het terrein waarop individuen invloed kunnen oefenen via de politiek, steeds verder afneemt. Burgers worden steeds minder politiek betrokken. Heel interessant is dat Habermas in deze context zegt dat de (seculiere) filosofie de religie serieus moet nemen, niet slechts omdat het feitelijk in de samenleving bestaat, maar ook als een cognitieve uitdaging, ‘from within, so to speak’. (38) Hij is van mening dat de filosofie niet slechts respect moet tonen voor religie, maar ‘de filosofie heeft goede redenen om bereid te zijn om te leren van religieuze tradities’. (42)

Hij ondersteunt die opvatting door erop te wijzen dat in de oudheid, Christelijk geloven en Griekse metafysica resulteerden in een intellectuele vorm van christelijke theologie en een Hellenisatie van het christendom, maar het leidde ook tot de assimilatie door de filosofie van echt christelijk gedachtengoed. (44) Habermas sprak belangrijke woorden en ik laat ze maar even in het engelse staan (hoewel de oorspronkelijk toespraak natuurlijk in Duits was...):

This work of assimilation by philosophy has left its mark in normative conceptual clusters with a heavy weight of meaning, such as responsibility, autonomy, and justification; or history and remembering, new beginning, innovation, and return; or emancipation and fulfillment; or expropriation, internalization, and embodiment, individuality and fellowship. Philosophy has indeed transformed the original religious meanings of these terms, but without emptying them through a process of deflation and exhaustion. (44-45)

Volgens Habermas is de sociale cohesie van de samenleving in gevaar omdat de markt en de kracht van de bureaucratie die sociale cohesie uit steeds meer terreinen van het leven verdrijft. (45-46) Daarom, zegt hij ‘is het in het belang van de constitutionele staat om zorgvuldig om te gaan met alle culturele bronnen die voeding geven aan het bewustzijn van normen van de burgers en aan hun solidariteit’. (46)

Volgens Habermas is sprake van een postseculiere samenleving, niet alleen maar als erkenning dat religieuze gemeenschappen een functionele bijdrage aan de samenleving blijven spelen, bijvoorbeeld doordat ze de motivatie en sociaal nuttige houdingen opleveren die goed zijn voor het samenleven. Maar volgens hem is de erkenning dat we in een postseculiere tijd leven ook een reflectie van een ‘normatief inzicht die consequenties heeft voor de politieke omgang tussen niet-gelovige burgers met gelovige burgers’. (46)

Habermas meent dat ‘bepaalde fasen van de modernisering van het publieke bewustzijn’ de ‘assimilatie en reflectieve transformatie’ nodig hebben van zowel de religieuze als de seculiere mentaliteiten. Beide partijen moeten secularisatie begrijpen als een ‘complementair leerproces’, zodat ze redenen hebben om elkaars bijdragen aan controversiële onderwerpen in het publieke debat serieus te nemen. (46-47)

De liberale staat is afhankelijk van de politieke integratie van de burgers op een manier die verder gaat dan alleen maar een modus vivendi. ‘De universalistische juridische orde en de egalitaire sociale moraal moeten inherent verbonden zijn aan de fellowship [de religieuze en andere dwarsverbanden in de samenleving] ethos op zo’n manier dat de ene consistent voortkomt uit de andere’, aldus Habermas. (49) Seculier recht moet neutraal zijn wat betreft wereldbeeld, maar ‘het moet passen bij de clusters van argumentaties die worden gebruikt door elke specifieke vorm van orthodoxie.’ (49) Habermas gebruikt naar het lijkt vooral pragmatische argumenten om de seculiere samenleving te ondersteunen. Maar hij heeft ook meer principiele redenen om de rol van religie serieus te nemen.

Het begrip van tolerantie in pluralistische samenlevingen met een liberale wetgeving vereist [mijn nadruk, JMS] dat in hun omgang met ongelovigen en mensen van een ander geloof, gelovigen moeten begrijpen dat ze redelijkerwijs kunnen verwachten dat de onenigheid die ze ontmoeten, zal blijven voortbestaan; tegelijk verwacht een liberale politieke cultuur ook dat ongelovigen op hun beurt datzelfde zullen begrijpen in hun omgang met gelovigen. (50)

Habermas is van mening dat seculiere denkers moeten erkennen dat religieuze overtuigingen een epistemologische status hebben die niet zuiver en simpel als ‘irrationeel’ mag worden gekwalificeerd. Hij vindt daarom dat ‘in de publieke politieke arena, naturalistische wereldbeelden, die hun oorsprong danken aan een speculatieve assimilatie van wetenschappelijke informatie en die relevant zijn voor het ethisch zelfverstaan van de burgers, absoluut geen prima facie voordeel hebben boven de competitieve wereldbeelden van religieus begrijpen.’ (51)

Gelijk heeft hij, maar dit is dan wel een (publieke) ruimte die Christenen in Nederland zelf moeten binnentreden met hun eigen taal en wereldbeeld. Niet-christenen staat niet erg luid hun 'welkom' te roepen geloof ik.

De conclusies van Habermas die hieruit voortkomen zijn belangwekkend:

De neutraliteit van het staatsgezag ten aanzien van vragen die met wereldbeelden samenhangen, garandeert gelijke ethische vrijheid aan elke burger. Dit is niet te combineren met een politieke veralgemenisering van een secularistisch wereldbeeld. Wanneer geseculariseerde burgers optreden in hun rol als burgers van de staat, moeten ze niet principieel ontkennen dat religieuze wereldbeelden de potentie hebben om waarheid tot uitdrukking te brengen. Ook moeten ze niet het recht ontzeggen aan hun gelovige medeburgers om bijdragen te leveren aan publieke debatten in een religieuze taal. [mijn nadruk, JMS] In feite mag een liberale politieke cultuur verwachten dar geseculariseerde burgers hun rol spelen in de pogingen om relevante bijdragen in een religieuze taal, te vertalen in een taal die toegankelijk is voor het publiek als geheel. (51-52)

Rondje Soest, Stuttgart, Luxemburg, Bastogne, Soest

Voor mijn werk moest ik van de week in Stuttgart zijn - een vergadering van 90 minuten - dus ik dacht, leuke aanleiding om met jongste spruit Justine (15) een rondje te rijden. Dat was heel gezellig, en voor een kind dat bijna niks van Europa heeft gezien was het aanschouwen van alle bossen, bergen en kastelen een eye-opener.

Wat zijn die landen, helemaal niet zo ver van Nederland vandaan, toch mooi. We logeerden eerst een nacht in Stuttgart, en daarna een nacht in Larochette. In dat laatste stadje bleken we in een hotel van een Nederlander te zijn aangeland. 'Nooit meer in Nederland wonen', was zijn commentaar. 'Hier is het mooier, het leven is veel kalmer, en je mag hier tenminste geld verdienen'.
Onderweg verveelde ik Justine met enige krijgsgeschiedenis. Ze moet echt eens naar Band of Brothers kijken...

Avondje met Leonard Cohen in Parijs - geweldig mooi

Stephanie, Jouke-Thiemo en ik hebben gisteravond genoten van een concert van twee-en-een-half uur van die ouwe Leonard Cohen (74). Wat een muzikaal genie is die man - en al zijn musici idem dito. Hier een paar kiekjes van onze vieren.

Vanavond: Leonard Cohen live, in Parijs!

Jippie... Stephanie en Jouke-Tiemo nemen me straks mee naar Parijs voor het live-concert van Leonard Cohen. De man is pas 74, en zingt nog zo eh eh intens. Er is hoop voor ons allemaal.
Gewoon even met de auto heen en weer...

Mijn preek van vanmiddag

Vanmiddag preek ik in onze kerk in Maadi - over 2 Cor 12:2-10. Paulus zegt daar dat de kracht van God in onze zwakheid wordt volbracht. Een stevige preek tegen het welvaarts-evangelie. Interesse? Kijk maar op www.strengholt.info of download de pdf HIER.

Nog een laatste maaltijd aan de Nijl

Rosemarie wilde als afscheid nog een maaltijd aan de Nijl eten bij ondergaande zon. Ze is ook zo romantisch... Dus hier een paar kiekjes. De zon ging onder, we hebben gegeten, de Nijl stroomde voort, en vannacht brengen Justine en ik Rosemarie naar het vliegveld. Rosemarie zal waarschijnlijk niet voor pasen 2010 weer in Egypte zijn, dus het afscheid nemen van vrienden en vriendinnen nam de afgelopen weken welhaast epische vormen aan. Voor ons als ouders en achterblijvende zus (Justine) ook natuurlijk. Stephanie in Nederland ziet erg uit naar de komst van haar zus naar Nederland, dan heeft ze weer iemand uit ons gezin in de buurt na drie jaar 'eenzaamheid'. Een prachtige fase van onze leven met Rosemarie bij ons thuis is voorgoed voorbij. Bless you, Rosemarie! En zie je over een paar dagen in Nederland als wij ook komen voor een paar weken.

Afscheid van de huishoudster

Zo, onze huishoudster is weer geweest, alles in huis weer schoon - voor zover ze er niet voor hoeft te bukken. En dit was het moment voor haar om van Rosemarie afscheid te nemen. O die emoties.
Deze huishoudster weet niet dat ze op het internet gaat met haar hoofd zonder hoofddoek... Binnenshuis heeft deze Moslima daar geen probleem mee... 'buitenlanders zijn anders', is haar argument. Op straat loopt ze er op z'n islamitisch bij natuurlijk. Ze heet Laila trouwens, maar wordt door iedereen 'Umm Muhammad' genoemd, Moeder van Mohammed. Na 5 dochters kreeg ze eindelijk die jongen, en daar wordt ze dus naar genoemd.